تاریخ پُرفراز و فرود حدیث شیعه، شاهد دوره‌های ویژه‌ای با حرکت پُرشتاب علمی بوده است. شکل¬گیری این دوره‌ها نیازمند شرایط گوناگونی بود که معمولا همۀ آن در یک زمان گرد هم نمی-آمد. یکی از زمینه¬های مناسب برای رشد نگاشته¬های حدیثی دانشمندان، سخت¬گیرنبودن حکومت¬ها و یا حتّی در شرایطی بهتر، همراهی حکومت¬ها بوده است. عالمانی که قدر این زمینه¬ها را دانسته¬¬اند، بهترین و بیشترین بهره را برای تدوین و نشر معارف نموده و ثمرۀ تلاش‌های آنان امروزه در اختیار جامعۀ علمی است. در ادامه چند نمونه از این دوره‌ها مرور می¬شود.

مصطلح «حجّت» از پرکاربردترین واژگان دانشی در حوزۀ اندیشۀ اسلامی است. تحلیل مفهوم لغوی این واژه و تبیین گوهر معنایی آن، می¬تواند دقّت در کاربرد را بالا برده و فهم کارکردهای قرآنی و دانشی را آسان کند. این نگاشته با در نظر گرفتن مجموع گزارش¬های لغویان و کارکردهای قرآنی و دانشی تهیّه شده و تکمیل روشی کارهای پیشین را ضروری می¬داند. این رفتار، منجر به نتیجه¬ای متفاوت با برخی از پژوهش¬های پشین شده و با برخی دیگر، تنها تفاوت روشی دارد. نگاشتۀ کنونی، ابتدا مفهوم لغوی «حجّت» را بازشناسی کرده و سپس اشتراک و تفاوت کارکرد اصطلاحی آن با مفهوم لغوی را در برخی از دانش¬های اسلامی، پی¬جویی می¬کند.

کتاب شریف نهج البلاغه با زیبایی واژگان و معانی بلند، همواره مورد توجّه اندیشمندان بوده و شرح‌های متعدّدی بر آن نگاشته شده است. با گسترش دامنۀ اطّلاعات پژوهشگران نسبت به منابع پیشین، برخی از شرح¬های نهج البلاغه که پیشتر شناخته¬شده نبودند، یافت شد. معرّفی و روش‌شناسی این شروح، از آن‌رو اهمّیت دارد که برخی از اینها، با پردازشی دیگر و از چشم¬اندازی نو به سخنان امام علی علیه السلام نگریسته¬ و می‌توانند زیبایی‌های لفظی و معنایی این گوهرها را بیشتر نمایش دهند. در شرح نهج البلاغه¬ای که با عنوان «شرح نهج‌ البلاغه لشارح محقّق من اعلام القرن‌ الثّامن» منتشر شده، شارح کوشیده تا در هفت بخش، شرحی ادبی و بلاغی ارائه کند. این مقاله برای نخستین بار در پی معرّفی تفصیلی این کتاب و تحلیل روش شارح و ویژگی¬های اوست. از خصوصیات بارز این شرح می¬توان به استفاده از آیات قرآن، عدم تطویل، چینش مناسب و تلاش ادبی چشم-گیر اشاره کرد.

تخریج از دانش¬های کاربردی عرصۀ حدیث است. بُعد نظری این دانش، کمتر در شیعه، مورد توجّه قرار گرفته و از این رو شاخه¬های مختلف آن نیازمند پژوهش و پردازش است. شناسایی موضوعات قابل پژوهش و ارائۀ آن به جامعۀ علمی، جزو نخستین گام¬های توسعۀ علم تخریج خواهد بود. هدف تحقیق پیش¬رو، کشف، گردآوری، سامان¬دهی و معرّفی موضوعات و مسائل دانش تخریج به پژوهشگران عرصۀ حدیث است. تاکنون هیچ پژوهش مستقلّی با این موضوع و روش، منتشر نشده است. فایدۀ این نگاشته، در دسترس قرارگرفتن موضوعات دانش تخریج جهت نگارش مقاله، پایان نامه، کتاب و برگزاری نشست علمی است؛ افزون بر آن گسترۀ تخریج را نشان داده و راه را برای پیشرفت «تخریج حدیث» به عنوان یک علم مستقل هموار می¬کند. در این نوشتار 177 موضوع در نُه محور معرفی می-شود.

قرآن به¬عنوان کتابی آسمانی و هدایت¬گر جوامع مختلف بشری، گزاره¬هایی را دربارۀ رسالت جهانی حوزه¬های علمیه در تبیین و تبلیغ دین، ارائه کرده است. بر پایۀ قرآن کریم که یکی از مهم¬ترین منابع معرفت¬شناسی است، می¬توان اصول تبلیغ جهانی اسلام را شناخت. اکنون پرسش این است که قرآن، چه تصویری را برای ارائۀ اسلام به مردم جهان ترسیم کرده و گسترۀ مخاطبان آن چه کسانی هستند؟ این پژوهش درصدد گردآوری و ارائۀ آیات مرتبط با تبلیغ دینی بین المللی و لوازم آن به پژوهشگران است. بهرۀ این تحقیق، آسانی دست¬یابی پژوهشگران به آیات مرتبط با تبلیغ جهانی اسلام بوده و پاسخ¬گویی به پرسش¬هایی دربارۀ گسترۀ تبلیغ اسلام از دیگر فواید آن خواهد بود. این نگاشته که برای نخستین بار فهرستی از آیات را در موضوع پیش¬گفته استخراج کرده، با چینشی فهرستی در دو بخش ارائه می¬شود؛ بخش نخست با عنوان آیات ناظر به رسالت جهانی حوزه¬های علمیه در امر تبلیغ» و بخش دوم با عنوان آیات ناظر به بایسته¬های تبلیغ بین المللی.

یکی از ضرورت¬های پژوهش در حوزۀ قرآن و حدیث و مطالعات اسلامی، شناخت مجلّه¬های مرتبط با آنهاست. پژوهشگران مطالعات اسلامی برای ارائۀ مقالات نو، نیازمند آگاهی از پیشینۀ مقالات و مجلّه¬های مرتبط با موضوع خود هستند. هدف نویسنده از معرّفی مجلّه¬ها، شناساندن آنها به پژوهشگران و آسان¬سازی نشر نگاشته¬های آنهاست. با توجّه به این¬که تاکنون فهرست جامعی از مجلّه¬های مرتبط با قرآن و حدیث و مطالعات اسلامی ارائه نشده، نگاشتۀ حاضر درصدد ارائۀ این فهرست بر آمده و مجلّات را بر اساس رتبۀ علمی - پژوهشی، علمی - ترویجی و علمی - تخصّصی دسته¬بندی می¬کند. با بررسی¬های به عمل آمده، 189 مجلّه یافت شد که 102 مجلّه، علمی – پژوهشی، 33 مجلّه، علمی - ترویجی و 54 مجلّه، علمی - تخصّصی است. در معرّفی هر کدام از مجلّه¬ها که گسترۀ حوزوی و دانشگاهی را شامل می¬شود، صاحب امتیاز، آدرس وب¬سایت (اگر داشته باشند)، مدیر مسؤول و شماره تلفن مجلّه بیان می¬گردد.

قرآن و حدیث، تمام نظام هستی و پدیدههای آن را در حال تسبیح و تنزیه خدا می¬شمرد. انسان‌ها چگونگی و حقیقت این تسبیح را نمی¬فهمند، مگر کسانی که به کمالات روحی و معنوی دست یافته باشند. گروهی از مفسّران، دلالت این آیات را حالی و مجازی دانسته و گروهی دیگر معتقد به قالی و حقیقی¬بودن آن شده¬اند. اشارات متون وحیانی، بررسی احادیث معصومان علیهم السلام و یافته¬های علمی، نشان می¬دهد که موجودات، خود را یافته و با زبان مخصوص خویش، خدا را می-ستایند و این تسبیح و تنزیه، حقیقی بوده و بر شعورمندی آنها دلالت می¬کند.

زرتشت از پیامبران الهی است که برای هدایت مردم در گسترۀ ایران باستان مبعوث شد. «اَوستا»، نام کتاب مقدّس زرتشتیان است. کهن¬ترین بخش باقی¬مانده از اوستا که مورد اتّفاق همۀ زرتشتیان است، «گات¬ها» نام دارد. امروزه درستی انتساب برخی از سخنان به این کتاب و پیامبر الهی، افزون بر شماری از موبدان و زرتشتیان از دغدغه¬های سایر پژوهشگران نیز هست. یکی از امور مهم در بررسی هر دینی، پی¬گرفتن منابع آن است. این نکته باید مورد کنکاش قرار گیرد که دستور العمل‌های یک پیامبر الهی از چه طریق به پیروان او در عصرهای پسین رسیده است. اگر دستورها از راه مدارک معتبر نرسیده باشد، پیروی از او بی¬بهره است. نظر به اینکه جناب آقای سید حسن فاطمی (موحّد) در دو حوزۀ دینی اسلام و زرتشتی، پژوهش¬هایی داشته و نگاشته¬های متعدّدی منتشر کرده، ایشان را گزینه-ای مناسب یافتیم تا در گفت و گو با وی منابع اسلامی و زرتشتی را به شکلی اجمالی با هم مقایسه کنیم.

-

-