مصاحبه با مدیر مسئول نشریه پیرامون سرمقاله شماره 6
سرمقاله
بسم الله الرحمن الرحیم
در شماره ششم از مجلّه «دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث»، سرمقاله‌ای به قلم حجّت الاسلام و المسلمین محمّد مهدی احسانی‌فر، مدیر مسؤول نشریه، چاپ شد که حاوی نکات جدیدی بود. برای آشنایی بیشتر با این نکات، مصاحبه‌ای با نویسنده ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانیم.
- حرف اصلی سرمقاله «اَسنادی برای مدیریت مجلّات علمی» چیست؟
اداره هر سازمانی نیازمند مقرّرات است. مجلّه علمی هم یک سازمان است و چارت تشکیلاتی دارد. در هر مجلّه علمی گروهی از متخصّصان، مشغول فعالیت علمی و اجرایی هستند. این مجموعه برای هماهنگی بیشتر و دانستن وظایف و اختیارات و مسیر فعالیت خویش، نیاز به مقرّرات دارد. از این مقرّرات به «اَسناد» یاد کرده‌ایم.
در این سرمقاله و پیوست آن، مجموعه‌ای از مقرّرات مورد نیاز برای اداره یک مجلّه علمی را پیشنهاد می‌کنیم؛ مقرّراتی که خودمان در فصلنامه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث به آن عمل کرده‌ایم. پس، حرف اصلی این سرمقاله، یک پیشنهاد است. مجلّات تازه‌تأسیس یا کسانی که قصد تأسیس مجلّه علمی را دارند می‌توانند از الگوی این اَسناد استفاده کنند. همچنین مجلّات باسابقه‌ای که برخی از اَسناد را ندارند می‌توانند برای تکمیل مقرّرات خویش از این الگوها استفاده نمایند. همین‌طور مجلّه‌های علمی باسابقه می‌توانند با مراجعه به این اَسناد پیشنهادی، مقرّرات خویش را ارتقا بخشند.
- این کار چه ویژگی‌ای دارد که آن را برای همه مجلّات علمی پیشنهاد می‌کنید؟
ویژگی این اسناد را در دو بخش می‌توانیم تبیین کنیم. بخش نخست، روشی است که این مقرّرات را بر پایه آن نوشتیم و دوم، خود مقرّرات. در حقیقت، این کار هم از حیث روشی، دارای نوآوری است و هم از حیث محتوایی. پیشنهاد ما به معنی نادیده‌گرفتن قوّت‌های دیگران در مقرّرات اداره مجلّه‌هایشان نیست؛ بلکه ما پیشنهاد مقایسه می‌دهیم و در مواردی که تفاوتی میان الگوهای پیشنهادی ما و مقرّرات مجلّه‌های دیگر وجود دارد، پیشنهاد می‌کنیم که جلسات مشترکی برای تبادل نظر برگزار شود. این جلسات مشترک، میان مدیران و اعضای هیأت‌های تحریریه مجلّات علمی، می‌تواند به ارتقای فعالیت همه ما منجر شود و البته ما می‌توانیم در این جلسات از این الگوها دفاع کنیم.
- از چه روشی برای تهیه این اسناد استفاده کردید؟
روش ما، «مطالعه پیمایشی» برای تهیه «گزاره‌برگ» و سپس «چینش منطقی گزاره‌برگ‌ها» و آنگاه «تحلیل متن و شیوه» برای دست‌یابی به «قوّتها» و «نقایص و عیوب» بوده است. ما برای اینکه چنین اسنادی را تهیه کنیم چند سال همه مجلّات علمی حوزه قرآن و حدیث را بررسی کردیم. در واقع بیش از یکصد مجلّه را که یا به صورت تخصّصی در حوزه قرآن و حدیث کار علمی می‌کردند و یا یکی از موضوعات نشر آنها، قرآن و حدیث بود، مورد مطالعه قرار داده و اَسناد آنها را بررسی کردیم. از این مقرّرات، فیش تهیه کردیم. سپس این فیش‌ها را با منطق «ترتّب» که یکی از روش‌های قانون‌گذاری است، ساماندهی نمودیم. پس از آن با تحلیل این مجموعه و افزودن تجربه فعالیت مطبوعاتی در مجلّات علمی، اشکالات این مقرّرات را استخراج کردیم. این اشکالات در هر دو حوزه «نقایص» یعنی کاستی‌ها و «عیوب» یعنی نادرست‌ها بود. پس از کشف این اشکالات، قوّتها را باقی گذاشتیم و تلاش کردیم تا در جلساتمان با اعضای هیأت تحریریه که همگی از کارشناسان حوزه حدیث و قرآن هستند، برای اشکالات، راه حل بیابیم. راه حل‌ها را نوشتیم و سپس با قوّت‌های باقی‌مانده از مقرّرات دیگران ترکیب کردیم.
در حقیقت، ما برای نوشتن این الگوها، همه الگوهای موجود در ایران و در بیش از یکصد مجلّه علمی معارفی را دیده‌ایم. همچنین بیش از 20 مجلّه عربی خارج از کشور را بررسی کرده‌ایم. بنابراین الگوهای ارائه‌شده ما دربردارنده همه قوّت‌هایی است که دیگران با تجربیات ارزشمند خویش به آن دست یافته‌اند. این قوّتها در قالب یک بسته به همراه رفع نقایص و عیوب در این سرمقاله و پیوست‌های آن ارائه شده است.
- نوآوری شما در محتوای مقرّرات، چه بوده است؟
نوآوری محتوایی را در دو جهت می‌دانم. یکی، جامعیت. اگر بررسی کنید روشن می‌شود که هیچ مجلّه علمی در داخل کشور، مقرّراتی به جامعیت الگوی ارائه‌شده ما ندارد. به لطف خدا این یک ویژگی ممتاز است که عدّه‌ای بتوانند برای همه بخش‌های کار، روش‌نامه و شیوه‌نامه ارائه کنند. در حقیقت، این جامعیت، مسیر فعالیت علمی یک مجلّه را نشان می‌دهد. البته معتقدیم که هنوز این جامعیت، مطلق نیست و نسبی است. یعنی هنوز می‌توان اَسناد دیگری هم برای برخی بخش‌های دیگر به ویژه در قسمت‌های اجرایی، تولید کرد که آن را در برنامه کاری خود داریم؛ ولی همین اسناد تولیدشده هم دارای جامعیت نسبت به مشابه‌های خود است.
فهرست الگوهای تولید شده ما عبارت است از:
«اساسنامه»
سند «شناخت، گونه‌ها و ویژگی‌های نگاشته علمی اختصاصی»
«روش‌نامه جذب، ارزیابی و پذیرش نگاشته‌ها»
«شیوه‌نامه ساختار و شناسنامه»
«شیوه‌نامه تنظیم نگاشته‌ها»
«آیین‌نامه گروه همکاران علمی»
«روندنما»
«نمادها»
همین سند آخر خودش دارای پنج قسمت است که عبارتند از: «طرح جلد»، «شعار مجلّه»، «مأموریت محتوایی»، «سربرگ» و «مُهر» همه این نمادها دارای پشتوانه نظری است که بخشی از پشتوانه‌های نظری آن در سرمقاله آمده است. این یک جهت از ویژگی‌های محتوایی مقرّرات تولیدشده است.
جهت دیگر این امتیازات محتوایی، در نظرگرفتن نیازهای بومی جامعه علمی ایران است. این اَسناد با توجّه به ضرورت‌ها و فرهنگ حاکم بر جامعه علمی ایران و در مسیر ارتقای استعدادهای علمی ایرانی نگاشته شده است. در خود سرمقاله محورهای این ویژگی را توضیح داده‌ام.
مثلا شرط داشتن مدرک تحصیلی یا جایگاه برای چاپ نوشته‌ها وجود ندارد؛ بلکه هر کسی که حرفی مشتمل بر نوآوری در حوزه قرآن و حدیث داشته باشد، سخن وی قابل انتشار خواهد بود. حتّی نوآوری را هم تعریف کردیم و برای آن محورهایی دهگانه شمردیم؛ یعنی اگر کسی در هر یک از این محورهای دهگانه مانند پرسش، ساختار، منابع و ... نوآوری داشته باشد، کار وی قابل بررسی خواهد بود؛ بدون توجّه به اینکه جایگاه حوزوی یا دانشگاهی و مدرک تحصیلی دارد یا نه. در حقیقت با این کار روشمند، راه را بر روی حذف اندیشه‌ها بستیم و مسیر نشر اندیشه‌ها را با در نظر گرفتن ملاک‌های علمی واقعی و نه ملاک‌های اعتباری، باز کردیم.
نمونه دیگر از نوآوری‌های محتوایی مقرّرات ما، شناسایی دانش‌های شفاهی است. اَسناد ارائه‌شده، دانش‌های شفاهی در حوزه قرآن و حدیث را شناسایی و دسته‌بندی کرده و هر یک را تعریف می‌کند. مجلّه راه را برای نشر این دانش‌ها نیز باز گذاشته است. این کار برای نخستین بار است که با چنین ساختاری روی می‌دهد. یعنی چنین نگاه جامعی به دانش‌های شفاهی عرصه قرآن و حدیث و فراهم کردن زمینه نشر همه آنها با تعریف مشخّص، تاکنون اتّفاق نیفتاده است.
نوآوری دیگر این اَسناد، شناسایی و معرّفی 28 قالب مختلف و متنوّع برای نگاشته‌های علمی است. تاکنون چنین تنوّعی در دسته‌بندی نگاشته‌های علمی آن هم با تعریف و ساختار مشخّص برای هر یک از آنها، وجود نداشت. این دسته‌بندی، با بررسی بیش از 2500 مقاله به دست آمد. یعنی دارای یک پشتوانه پیمایشی بسیار قوی است.
یکی دیگر از نوآوری‌های محتوایی اَسناد که بسیار قابل توجّه است، کاربرگ ارزیابی است. همه مجلّات، برای ارزیابی مقالات علمی از کاربرگ‌هایی استفاده می‌کنند. ما با بررسی‌ای که انجام دادیم متوجه شدیم که همه این کاربرگ‌ها چهار گونه یا در دسته‌بندی دیگری شش گونه هستند و همه آنها برگرفته از کاربرگ‌های غربی می‌باشند. طبیعی است که غربیان، نیازها و فرهنگ علمی خودشان را دارند که در همه ابعاد با نیازها و فرهنگ ما مطابق نیست. کاربرگ طرّاحی شده در مجلّه دانش‌ها و آموزه‌ها کاملا بومی است و همه قوّت‌های کاربرگ‌های دیگر را دارد و معیارهای بومی دیگری نیز اضافه کرده است. ما در این کاربرگ حدود 50 معیار را مدّ نظر قرار داده‌ایم. طبیعی است که با این روش، اِعمال سلیقه ارزیاب به حدّاقل رسیده و دقّت و هماهنگی کار نیز افزایش پیدا می‌کند. اینها برخی از ویژگی‌های محتوایی این اسناد است. ویژگی‌های دیگری هم در سرمقاله یادشده در شماره ششم مجلّه، تبیین شده است.
- آیا این نوآوری‌ها تأثیری بر روند اداره مجلّه گذاشته؟ یعنی به طور مشخّص تفاوت این مجلّه با مجلّات دیگر چیست؟
بله. این اَسناد را نوشته‌ایم تا به آن عمل کنیم؛ نه اینکه گوشه طاقچه یا در یک نیوفولدر لپ تاپ بگذاریم. وقتی به اَسناد، عمل می‌کنیم، طبیعی است که تفاوت‌های آن را هم می‌بینیم. بنده برخی از این تفاوت‌ها را به طور خلاصه، می‌گویم.
یکی از تفاوت‌ها همان است که قبلا به آن اشاره کردم. یعنی چاپ مقاله بدون توجّه به مدرک نویسنده و جایگاه علمی و اجرایی او. بسیاری از صاحبان اندیشه، مدرک ندارند یعنی تحصیلات رسمی ندارند و یا دارند اما به دنبال مدرک آن نرفته‌اند. نباید اینها را از عرصه اندیشه حذف کنیم. ما نگاشته‌های این افراد را چاپ می‌کنیم و تاکنون هم چاپ کرده‌ایم.
تفاوت دوم ما، کمک به نویسندگان است. ارزیاب‌های ما مقالات را رد نمی‌کنند بلکه به نویسنده برای ارتقای آن کمک می‌کنند. ممکن است یک مقاله 20 بار ارزیابی شود و هر بار اشکالات آن گرفته شده و راهکارهایی برای ارتقا به نویسنده داده شود. اگر نویسنده حوصله این رفت و برگشت‌ها را داشته باشد، ما برای ارتقای مقاله او پای کار هستیم. هیچ مجلّه‌ای چنین فرصتی برای نویسندگان نمی‌گذارد؛ بلکه مقاله او را یا بدون نیاز به اصلاح می‌پذیرند یا با اصلاح می‌پذیرند و یا رد می‌کنند؛ ولی ما مقالات را یا بدون اصلاح می‌پذیریم و یا راهکار اصلاح را به نویسنده می‌دهیم.
همین ویژگی موجب شده تا ما مانع ارتباط میان ارزیاب و نویسنده نشویم. در مجلّات دیگر، چنین تعاملی، عُرف نیست و این سومین تفاوت ماست. در حقیقت ما به نویسنده، اجازه دفاع از خودش را می‌دهیم. گاهی ارزیاب، زاویه دید نویسنده را متوجّه نمی‌شود و اشکال می‌گیرد. گاهی هم نویسنده متوجّه اشکال ارزیاب نمی‌شود. ما راه این تعامل را باز گذاشته‌ایم و ارزیابان ما با نویسندگان مباحثه علمی می‌کنند.
چهارمین تفاوت فصلنامه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث با مجلّات دیگر، تنوّع در قالب‌های چاپ مقالات است. برخی از نویسندگان، تمایلی به نگارش مقاله در قالب‌های مرسوم ندارند. ما راه را باز کرده‌ایم که آنها در قالب‌های دیگری بنویسند.
یکی از این قالب‌ها، یادداشت علمی است. بسیاری از صاحب‌نظران، فرصت یا حوصله تبدیل همه نویافته‌های خویش را به مقاله‌ای با ساختارهای رایج ندارند. اما می‌توانند برخی از آنها را به صورت یادداشت علمی در اختیار دیگران بگذارند. این مجلّه، در هر شماره، تعدادی از این یادداشت‌ها را چاپ می‌کند. همه این یادداشت‌ها دارای نوآوری هستند و می‌توانند سر نخی برای تولید یک مقاله یا پایان‌نامه یا کتاب باشند.
یکی دیگر از قالب‌های چاپ، نشر دانش شفاهی است. یعنی یک کارشناس، می‌تواند حرف‌های خود را ضبط کند و برای مجلّه بفرستد. در صورتی که وجود نوآوری در این سخنان تأیید شود، ما این فایل را پیاده می‌کنیم و به چاپ می‌رسانیم. از این ساده‌تر؟!
یکی دیگر از قالب‌های ما چاپ مقالات مسلسل است. مثلا دانشجویانی که از پایان‌نامه خویش دفاع کرده‌اند، می‌توانند از آغاز تا پایان این پایان‌نامه را به صورت مقالات مسلسل درآورده و برای چاپ به مجلّه ارسال کنند. با این روش، می‌توان بسیاری از پایان‌نامه‌ها را از ماندن و خاک‌خوردن در گوشه کتابخانه‌ها نجات داد و آن را با ارتقای مطالبش به چاپ رساند.
تفاوت دیگر این مجلّه با مجلّات مشابه، داشتن سرمقاله است. البته تعداد کمی از مجلّات علمی دیگر نیز سرمقاله دارند. در حقیقت این تفاوت، ویژگی منحصر به فرد مجلّه ما نیست. همه سرمقاله‌های مجلّه دربردارنده پیشنهاد و طرح است. اساسا سرمقاله را گذاشته‌ایم برای ارائه طرح‌های نو. الحمد لله تاکنون هم به آن پایبند بوده‌ایم.
تفاوت دیگر مجلّه ما، ویراستاری علمی است. دو سه مجلّه دیگر را می‌شناسم که ویراستاری علمی می‌کنند ولی بقیه مجلّات، به ویراستاری ادبی اکتفا می‌نمایند. ما برای ویراستار علمی در اساسنامه، تعیین وظیفه کرده‌ایم؛ یعنی به طور مشخص، تعیین کرده‌ایم که چه کاری انجام بدهد. ویراستاری علمی موجب ارتقای علمی مقاله می‌شود و آن را سودمندتر می‌کند.
این تفاوت‌ها، نیاز به پشتوانه‌ای قوی دارد. پشتوانه قوی ما، هیأت تحریریه توانمند و بانشاط است. جلسات هیأت تحریریه به صورت هفتگی برگزار می‌شود. شاید هیچ فصلنامه علمی‌ای جلسات هفتگی نداشته باشد. در این جلسات، مباحث مختلف مورد نیاز مجلّه طرح می‌شود و اعضا، دیدگاه خویش را بیان کرده و از فعالیت‌های هفتگی خودشان، گزارش می‌دهند.
معتقدیم که همه این تفاوت‌ها و ویژگی‌ها با کمک الهی به دست آمده است. همین جا از پژوهشگران، استادان و دانش‌پژوهان عرصه قرآن و حدیث دعوت می‌کنم که با مراجعه به این سرمقاله، ویژگی‌های مجلّه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث را ببینند و همکاری با آن را آغاز کنند. همچنین از دست‌اندرکاران مجلّات علمی دیگر برای همکاری‌های مشترک، دعوت می‌کنم. والحمد لله ربّ العالمین
این مصاحبه در خبرگزاری ایکنا منتشر شده است:
| You can print or save this news as a PDF file. | |